1 Günlük Harcırah Ne Kadar? Gücün, Adaletin ve Eşitliğin Bedeli Üzerine Bir Siyasi Okuma
Bir siyaset bilimci olarak sık sık düşünürüm: Devletin bir vatandaşa verdiği “1 günlük harcırah” sadece ekonomik bir değer midir, yoksa toplumsal düzenin gizli bir göstergesi mi? Çünkü bir toplumda kim ne kadar “günlük” alıyorsa, aslında o kadar “değer” biçiliyordur. Para burada sadece geçim aracı değil; iktidarın dili, kurumların meşruiyet testi ve vatandaşlık bilincinin aynasıdır.
Bu yazı, “1 günlük harcırah ne kadar?” sorusuna salt bir rakam arayışıyla değil; devlet, iktidar, ideoloji ve toplumsal cinsiyet ekseninde derin bir politik analizle yaklaşır. Çünkü harcırah, yalnızca seyahat masrafı değil, aynı zamanda devletin vatandaşına verdiği değerin mikro ölçekteki yansımasıdır.
Harcırah: Gücün Mikro Anatomisi
Harcırah, bürokrasinin kalbinde atar. Bir kamu görevlisinin şehir dışına çıktığında devletten aldığı “gündelik” ödenek, aslında devletin kendi temsilcisini nasıl konumlandırdığını gösterir. Weber’in kavramsallaştırdığı “rasyonel otorite” anlayışında bürokrasi, iktidarın sürekliliğini teknik kurallar aracılığıyla sağlar. Harcırah da bu kuralların içinde “rasyonelleştirilmiş meşruiyet”in parçasıdır: her şey ölçülüdür, her şey hesaplıdır.
Fakat aynı zamanda bu ölçülülük, eşitsizliğin maskesidir. Bir memurun aldığı harcırah ile bir üst düzey yöneticinin aldığı harcırah arasında uçurumlar vardır. Bu fark, ekonomik değil, sınıfsal ve sembolik bir göstergedir. Kim daha çok harcırah alıyorsa, o kişi sadece daha çok yolculuk yapmaz; aynı zamanda daha çok meşruiyet taşır.
İdeoloji ve Ekonomi: Devletin Cömertliği Kime?
“1 günlük harcırah” aslında ideolojik bir göstergedir. Devlet, vatandaşlarına ne kadar “günlük” verdiğiyle onların statüsünü belirler. Bu durum, Marx’ın ifadesiyle “altyapı” ile “üstyapı” arasındaki ilişkiyi hatırlatır. Ekonomik temelde belirlenen bu küçük ödemeler, ideolojik olarak vatandaşın değer algısını biçimlendirir.
Bir öğretmenin, bir hemşirenin ya da bir mühendisin aldığı harcırah farkları, devletin hangi emek biçimlerini öncelikli gördüğünü de açığa çıkarır. Devletin “değerli” gördüğü işler yüksek harcırahla ödüllendirilir, “rutin” işler ise düşük ödeneklerle geçiştirilir. Böylece ekonomik düzen, ideolojik bir sınıflandırma aracına dönüşür.
Provokatif Soru 1:
Bir ülkenin adalet anlayışı, vatandaşlarının “1 günlük geçim” için aldığı harcırahla ölçülseydi, hangi ülkeler gerçekten adil olurdu?
Toplumsal Cinsiyet Perspektifi: Erkek Stratejisi ve Kadın Duyarlılığı
Siyaset bilimi çoğu zaman gücü erkek bir dille tanımlar: strateji, çıkar, rekabet, hâkimiyet. Oysa harcırah tartışması, bu eril kodların dışına çıkmayı gerektirir. Kadınların siyasal düşünceye getirdiği bakış, gücün yeniden dağılımını değil; katılımın adil olmasını savunur.
Bir erkek bakış açısı, “kim ne kadar alıyor” sorusunu bir rekabet meselesi olarak görebilir. Fakat kadın bakış açısı, bu soruyu daha derin bir yere taşır: Kim neden daha az alıyor? Bu fark, gücü paylaşma biçiminde saklıdır. Kadınlar genellikle harcırahı, temsilin bir aracı olarak değil; fırsat eşitliğinin bir göstergesi olarak okur.
Bu nedenle “1 günlük harcırah” üzerine yapılacak siyasal analiz, cinsiyetler arası farkı da hesaba katmalıdır. Çünkü kadınların kamusal alandaki görünürlüğü ve hareket özgürlüğü, çoğu zaman ekonomik desteklerle sınırlanır. Harcırah burada bir “serbest dolaşım hakkı”nın ölçüsüne dönüşür.
Provokatif Soru 2:
Eğer bir ülkenin tüm vatandaşları eşit harcırah alsaydı, bu eşitlik mi yaratırdı, yoksa adaletsizliği sadece şekil mi değiştirirdi?
Kurumlar ve Vatandaşlık: Harcırahın Politik Ekonomisi
Devletin kurumları, harcırahı bir maliyet değil, bir denetim mekanizması olarak görür. Her vatandaşın hangi gerekçeyle nereye gittiği, bu sistem aracılığıyla kayıt altına alınır. Bu, Foucault’nun “disiplin toplumu” kavramıyla örtüşür. Harcırah defterleri, modern iktidarın küçük ama etkili gözetim araçlarından biridir.
Öte yandan vatandaş açısından harcırah, “devlet bana değer veriyor” hissinin maddi karşılığıdır. Bu, modern yurttaşlığın duygusal ekonomisidir: Devlet seni yalnız bırakmıyor, seni gönderiyor, seni destekliyor. Ancak bu destek ne kadar az olursa, vatandaşlık duygusu da o kadar kırılganlaşır.
Provokatif Soru 3:
Bir devlet vatandaşına yol parası vermezse, o vatandaş devlete hangi yoldan geri döner?
Sonuç: 1 Günlük Harcırah – Küçük Bir Rakam, Büyük Bir Soru
Bugün Türkiye’de memurların, kamu görevlilerinin veya işçilerin aldığı 1 günlük harcırah miktarı sürekli değişir; ancak değişmeyen şey, bu miktarın sembolik gücüdür. Devletin bir vatandaşa ne kadar harcırah verdiği, aslında o vatandaşa ne kadar “yaşam hakkı” tanıdığını da gösterir.
1 günlük harcırah, sadece bir ekonomik hesap değil; gücün, adaletin ve toplumsal eşitliğin mikroskobik bir aynasıdır. Belki de asıl soru şu olmalı: Devlet bize gittiğimiz yol için mi para veriyor, yoksa sistemin içinde yerimizi hatırlatmak için mi?
Gerçek demokrasi, harcırahların eşit olduğu değil, değerlerin adil paylaşıldığı bir toplumda başlar.
Kaynakça (önerilen okumalar)
- Max Weber, Economy and Society
- Karl Marx, Grundrisse
- Michel Foucault, Disiplin ve Ceza
- Carole Pateman, The Sexual Contract
- Joan Tronto, Moral Boundaries: A Political Argument for an Ethic of Care
- John Rawls, A Theory of Justice